آزار جنسی کودکان: پیشگیری، مقابله و درمان

آموختن روش‌های محافظت از خود، شاید مهمترین کاری باشد که والدین برای فرزندانشان انجام می‌دهند؛ حتی مهمتر از فراهم کردن خورد و خوراک و پوشاک مناسب. البته همین‌ مهمترین وظیفه، سختترین هم هست؛ چون اگر قرار باشد همه خطرات پیرامون کودک را به او توضیح بدهید، این کار آثار روانی نامطلوبی به جا می‌گذارد؛ در واقع کودک دیگر به هیچ چیز و هیچ کس اعتماد نخواهد داشت و یک احساس اضطراب و ترس همیشگی، با او همراه خواهد بود. اما این امر اتفاق می افتد `و متاسفانه کسانی که مرتکب این عمل می شوند اغلب از نزدیکان کودک هستند( واکثرا عضو همان خانواده)

امکان سواستفاده جنسی از کودک، چیزی است که اکثر والدین ترجیح می دهند درباره آن فکر نکنند. آموختن روش‌های محافظت از خود، شاید مهمترین کاری باشد که والدین برای فرزندانشان انجام می‌دهند؛ حتی مهمتر از فراهم کردن خورد و خوراک و پوشاک مناسب.

کودکان قربانی غالبا احساس می کنند که اگر فاش کنند مورد سو استفاده قرار گرفته اند گناهشان دو چندان می شود، بنابراین پرسشهای آنها ممکن است غیر مستقیم و حاوی سرنخهای پنهانی باشد:

• آیا باید به او اجازه دهم مرا ببوسد؟
• آیا حتما باید روی زانوی عمو بنشینم؟
• آیا ممکنه رازداری کار اشتباهی باشه؟
• آیا درسته که کسی به وسط پاهای من دست بزنه؟
• آیا همه کارهای عمو یا بابابزرگ درسته؟

این قبیل پرسشها می تواند نشانه سو استفاده جنسی باشد که یکی از مخربترین شیوه های بهره کشی از کودکان است. بدبختانه اغلب یکی از نزدیکان کودک در این امر دخیل است که می تواند با ایجاد یک پوشش عاطفی بر پایه ترکیبی از راز داری و تهدیدهای ضمنی ، موضوع را مخفی نگه دارد. 

کودکان ممکن است از صحبت کردن بترسند، پس حواستان به پرسشهایی که ممکن است نشانه آن باشند که کسی دارد از معصومیت کودک شما سو استفاده می کند باشد.

نشانه های محتمل در کودکانی که مورد آزار جنسی قرار گرقته اند:

در مورد سایر علایمی نیز که کودکتان نشان می دهد حساسیت به خرج دهید، مانند:

• گوشه گیری
• خودداری از غذا خوردن
• اکراه داشتن از روبرو شدن با یکی از بستگان
• کابوس دیدن
• مشکل در راه رفتن یا نشستن
• اجتناب ناگهانی از شرکت در فعالیتهای ژیمناستیک یا فعالیتهای بدنی،
• شب ادراری
• تغییر ناگهانی در اشتها
• خوردن چیزهای خاص و نشان دادن رفتارها و اطلاعات جنسی غیرمعمول
• مشغول شدن بیش از حد با ناحیه تناسلی
• خط خطی کردن ناحیه تناسلی یا وسط پاها در نقاشی ها
• استفاده از رنگهای تیره، سیاه و یا تیره کشیدن بعضی از افراد در نقاشی

آموزش مقابله با تجاوز به کودک

راههای فرار از یک موقعیت و یا وضعیتی که ممکن است سو استفاده جنسی در آن رخ دهد را به کودکتان بیاموزید. اگر از گفتن این خطرات صرف‌نظر کنید، باز هم این کارتان عواقب خاص خودش را خواهد داشت. به گفته کارشناسان، در چنین مواردی باید خیلی حساب شده و منطقی با بچه‌ها صحبت کرد. بهترین راه این است که خطراتی را که در کمین بچه‌هاست با زبانی قابل فهم برای آن ها توضیح داد،می توانید برای این کار از داستانها و یا سناریوهایی نه چندان ترسناک استفاده کنید، و بلافاصله روش‌های پیش گیری از این خطرات را هم به آنها آموزش داد. در این خصوص می‌توان به ۱۱ مهارت مهمی که پدران و مادران وظیفه دارند به فرزند خود آموزش بدهند، اشاره کرد. 

1. احساس امنیت: باید به فرزند خود بیاموزید که هر انسانی حق و حقوقی دارد؛ از جمله حق نفس کشیدن، حق زنده ماندن و بسیاری حقوق دیگر. کودک باید بداند که حق امن ماندن و امنیت داشتن جزو حقوق طبیعی اوست و دیگران وظیفه دارند این حق او را به رسمیت بشناسند و رعایت کنند. خطراتی را که در کمین بچه‌هاست با زبانی قابل فهم برای آن ها توضیح دهید،می توانید برای این کار از داستانها و یا سناریوهایی نه چندان ترسناک استفاده کنید.

2. محافظت از بدن خود: سو استفاده جنسی به تدریج شروع می شود. با تماسهای خوب آغاز می شود، بعد نوبت به تماسهای مشکوک می رسد و سپس تماسهای بد انجام می شود. کودک باید بداند که صاحب تمام بدن خود است و کسی حق ندارد بدون رضایت او و والدین‌اش، بدن وی را لمس کند. 

3. کمک گرفتن از دیگران در برابر باج‌گیرها: افرادی که از بچه‌ها باج‌گیری می‌کنند از لحاظ روانی افرادی ترسو هستند که در برابر جمع هراسان می‌شوند و پا به فرار می‌گذارند. باید به کودک خود آموزش دهید که در چنین مواردی از دوستان نزدیک خود کمک بگیرد و حتما مساله را با مسئولان مدرسه یا با پدر و مادر در میان بگذارد. البته حتما به کودک بگویید در مواردی که باج‌گیرها برای او تهدید جانی داشتند مقاومت نکند. گاهی بچه‌ها از ترس این که به خاطر از دست دادن وسایل‌شان توسط والدین خود تنبیه شوند، به هیچ عنوان تسلیم نمی‌شوند و این بسیار خطرناک است. 

4. گفتن حقیقت: معمولا سو استفاده جنسی همراه با فریب، تهدید و یا حتی تماسهای لذت بخش است. اگر با فرزند خود مرتب صحبت کنید و همیشه به او یادآور شوید که پشتیبان همیشگی او در زندگی هستید، کودک هم یاد می‌گیرد مشکلات و رازهای خود را با شما در میان بگذارد و از شما کمک بگیرد. 

5. مورد قبول قرارگرفتن: اگر فرزند شما مساله‌ای را که او را آزار می‌دهد یا باعث اضطراب او می‌شود برای شما تعریف کرد حتی اگر خیلی هم پیش‌پا افتاده بود هیچ‌گاه به او نخندید یا واکنشی نشان ندهید که او احساس حماقت کند چون این کار شما باعث می‌شود کودک کم‌کم مشکلات خود را بروزندهد و اگر زمانی مورد آزار و اذیت واقعی هم قرار گرفت با شما مشورت نکند. 

6. رازدار نبودن: همیشه برنامه‌های تلویزیونی بچه‌ها یا حتی خود والدین، کودکان را به رازدار بودن تشویق می‌کنند و به کودکان می‌آموزند این رازداری باعث اعتماد دیگران به آن ها می‌شود اما باید به فرزندان خود تاکید کنید که هیچ رازی نباید بین آن ها و افراد بزرگتر دور از چشم والدین وجود داشته باشد چون اکثر افرادی که کودک آزاری می‌کنند، به کودک می‌گویند بوسیدن یا تماس بدنی بین ما، رازی است که غیر از ما دو نفر کسی نباید آن را بفهمد. 

7. مهارت ” نه ” گفتن: برخی والدین به فرزندان خود می‌آموزند که همیشه باید به حرف بزرگترها گوش کرد و همیشه حق با بزرگترهاست اما در واقع، این آموزش کاملا غلط است و کودک باید یاد بگیرد که گاهی هم به خواسته‌های دیگران «نه» بگوید چون در غیر این صورت کودک خود را تسلیم هر نوع خواسته‌ بیمارگونه و آزاردهنده‌ای خواهد کرد. 

8. تاکید بر ارزشهای خانوادگی: ارزشهای خانوادگی را به او بیاموزید. وقتی رفتار مشکوکی از یکی از افراد غریبه و آشنا دیدید. به کودک بگویید :” ما توی خانوده مون از این کارها نمی کنیم.” یا مثلا ” ما این رفتارها رو نمی پسندیم” و فکر می کنم خیلی از آدمهای دیگه دنیا هم تاییدش نمی کنند . این کار باید در زمینه ای از واقعیت انجام شود. کودک باید ببیند که شما واقعا برخی رفتارها را عیب می دانید و به آنها نمی پردازید؛ حتی اگر در حال مشاهده یک رفتار مشکوک توسط یکی از بستگان نزدیک مانند پسر خاله و یا پسر عمویش است. گرچه این کار گاهی بسیار مشکل است اما کودک باید بداند که ارزشهای خانواده او و قوانینی که در خانه آنها وجود دارد حتی با قوانین خانواده عمو و خاله فرق دارد. بیشتر روی ارزشهای خانوادگیتان تاکید کنید. این کار نیز باید در محیطی آرام و بدون ترس و سختگیری انجام بگیرد. 

9. مخالفت با تماس بدنی: هر کودکی باید بداند که هیچ کس حق ندارد او را به زور ببوسد یا در آغوش بگیرد. باید به فرزند خود بیاموزیم که اگر فردی او را مجبور به انجام چنین کارهایی کرد، حتما به پدر و مادر یا بقیه اعضای خانواده اطلاع دهد.

10. صحبت نکردن با غریبه‌ها: کودکان هیچ‌گاه نباید با افراد غریبه صحبت کنند یا هدیه‌ای از آن ها دریافت کنند حتی یک شکلات یا آدامس. البته به کودک خود آموزش دهید که گاهی استثناهایی هم وجود دارد. مثلا اگر در خیابان گم شد، باید پیش مغازه‌دارها یا پلیس برود و از آن ها کمک بخواهد. 

11. قانون‌شکنی: به کودکان خود آموزش بدهید که در مواقع خطر اجازه دارند هر قانونی را زیر پا بگذارند. حتما به آن ها بفهمانید که در شرایط بحرانی هر کاری برای نجات خود انجام دهند، با پشتیبانی کامل شما همراه است. مثلا می‌توانند فرار کنند، خیلی بلند فریاد بکشند، دروغ بگویند و… 

راهکارهایی برای آماده کردن کودک برای مقابله با وضعیت های مشکوک به تعرض جنسی:

- راههای فرار ازیک موقعیت و یا وضعیتی که ممکن است سو استفاده جنسی در آن رخ دهد را به کودکتان بیاموزید، می‌توانید برای این کار از داستان‌ها و یا سناریوهایی مانند مثال زیر استفاده کنید:

مامان سپیده و سارا آن‌ها را برای خریدن نوشابه به سوپر محل فرستاده، آن‌ها بار‌ها برای خرید به این فروشگاه رفته‌اند. وقتی آن‌ها وارد می‌شوند همسایه که پیرمرد است آن‌ها را برای خوردن بستنی به خانه‌اش دعوت می‌کند. وقتی آن‌ها دارند بستنی می‌خورند، پیرمرد شروع به مالیدن دادن پای سارا می‌کند. از کودک ۶ تا ۸ ساله‌تان بپرسید اگر او به جای بچه‌ها بود چه کار می‌کرد؟ به چه کسی خبر می‌داد؟ می‌توانید داستان را این طور ادامه بدهید که اگر پیرمرد به آن‌ها بگوید: «اگر به کسی چیزی نگویید من هر بار که اینجا می‌آیید به شما بستنی می‌دهم!» آن‌ها چه کار باید بکنند. اگر آن‌ها را تهدید کند که به صاحبخانه‌شان می‌گوید که آن‌ها را از خانه بیرون بکند، بچه‌ها باید چه کار بکنند؟ خلاق باشید؛ مثالهایی از این دست فراوانند. شما می‌توانید با تاکید بر آنچه خود بچه‌ها می‌دانند به آن‌ها روشهای مقابله را بیاموزید.

- فهرستی از کسانی که ممکن است کودک در صورت احساس خطر به آن‌ها پناه ببرد برای او مشخص کنید (ترجیحاً از زنان و خانمهای مورد اعتماد و در دسترس)

- حمام کردن کودک فرصت خوبی برای آموزش نقاط خصوصی بدن و راههای محافظت از آن‌ها به کودک است. به کودکتان نشان دهید که شستن و تمیز نگه داشتن این ناحیه، برای سلامتی او اهمیت دارد و در ضمن باید مراقب باشد کسی به این نقطه دست نزند. نشان دهید که شما هم فقط برای سلامتی و پاکیزه نگه داشتن او به این نقطه دست می‌زنید. در سنین بالا‌تر، در صورتی که او را به حمام می‌برید به او فرصت دهید تا این ناحیه را خودش بشوید.

- فرق بین لمس و تماس های خوب، بد و مشکوک را به کودک آموزش دهید:

تماسهای خوب:

• بغل کردن
• گرفتن دست‌ها
• نوازش کردن مو‌ها برای ابراز لطف
• بوسیدن معمولی به شیوه اقوام و نزدیکان
• ضربه ملایم به پشت برای تحسین و تشویق
• معاینه توسط پزشک

    
تماسهای مشکوک:

• نیشگون گرفتن
• قلقلک و لمس نقاط خصوصی بدن
• دست‌دان همراه با نیشگون گرفتن دست
• مالیدن پشت و کمر
• بغل کردن طولانی مدت

    
تماسهای بد:

• نیشگون گرفتن پا‌ها و وسط پا‌ها
• نوازش ناحیه تناسلی
• مالیدن پشت و کمر یا هر نقطه از بدن به پشت و باسن
• دست زدن به ناحیه تناسلی و سینه‌ها

آزار جنسی کودک چه عوارضی در پی خواهد داشت؟

شهرزاد برهان‌زاده؛ کارشناس‌ارشد روانشناسی تربیتی و عضو پژوهشکده خانواده دانشگاه شهید بهشتی درخصوص عوارض این آزار در سنین مختلف بر کودکان چنین تشریح کرد:

• در کودکان ۴-۱ سال: اغلب فقدان آداب توالت، ترس از مردان و چسبیدن افراطی به مادر دیده می‌شود.
• قربانیان ۶ – ۴ سال: معمولاً با شکایت جسمانی به پزشک مراجعه می‌کنند. قربانی با احساس گناه شدید و قطع امید از علاقه و توجه دیگران گاه مانند کودکی وحشی رفتار می‌کند. نظافت و شستشوی جبری یا مرگ سمبولیک و تکراری والدین؛ از مراحل مهم بازی‌های کودک این سن به شمار می‌آید.
• کودکانی در سنین ۱۲ – ۹ سالگی: که قربانی آزار جنسی می‌گردند اکثراً به دلیل مشکلاتی که در صحبت کردن در مورد این مسئله دارند، دچار واپس‌زنی جنسیت و اختلال در هویت جنسی می‌شوند. درگیری و اشتغال ذهنی آنها با مسایل جنسی سبب می‌شود که گاهی به صورت بی‌شرمانه و توأم با پررویی، به توضیح واقعیات بپردازند.

والدین چه مواجهه‌ای داشته باشند؟

برهان‌زاده درخصوص نحوه مواجهه والدین با کودک خود، پس از دیدن علایم مذکور گفت: اولاً مهم است که والدین از قبل در این زمینه آموزش و دانش لازم را کسب کرده باشند؛ هر چند که شاید بسیاری از خانواده‌ها کسب اطلاع در این زمینه را ضروری ندانند. این روانشناس ادامه داد: بنابراین توصیه می‌کنم که حتماً والدین اطلاعات ابتدایی را در زمینه برخورد با کودکی که احیاناً به هر علتی مورد سوءاستفاده قرار گرفته است، بدانند؛ چراکه بزرگسالان با برخورد تند و حتی گاهی با تنبیه فیزیکی این احساس را در کودک ایجاد می‌کنند که او مقصر است و این امر سبب تنفر کودک از خودش خواهد شد و فکر می‌کند موجودی دوست‌داشتنی نیست. 

از سؤال کردن‌های مکرر و توضیح خواستن از کودک خوداری کنید

وی با تأکید بر اینکه والدین پس از مطلع شدن، از سؤال کردن‌های مکرر و توضیح خواستن از کودک خوداری کنند، ادامه داد: لازم است والدین نقش حمایتی خود را به عنوان والد به فرزند نشان دهند؛ به‌طوری‌که کودک بفهمد که او مقصر نیست و کسی که به او آزار رسانده است، گناه‌کار است. برهان‌زاده ادامه داد: آزار جنسی می‌تواند آسیب جدی از نظر روانی به همراه داشته باشد و به همین جهت لازم است والدین کودک را به کلینیک‌های روانشناختی هدایت کرده و تحت درمان قرار دهند و از طریق مقامات قانونی اقدام کنند تا مجرم به مجازات خود برسد.